информационное письмо
Американский Научный Журнал ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТУРИСТІКРЕКРЕАЦИЯЛЫҚ ӘЛЕУЕТІНІҢ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ (43-46)
American Scientific Journal № ( 34) / 20 20 43
ЭКОНОМИКА, ЭКОНОМЕТР ИКА И ФИНАНСЫ
ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТУРИСТІК -РЕКРЕАЦИЯЛ ЫҚ ƏЛЕУЕТІНІҢ МАҢЫЗЫ ЖƏНЕ
ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕР І
Ауезова З.Т.
г.ғ.к. ., профессор
«Т ұран -Астана» Университеті
Нұр-Сұлтан қ.
Каримова Г.С.
Магистр, ст.преподаватель
«Т ұран -Астана» Университеті
Нұр-Сұлтан қ.
Нурмат А.И.
Магистр, преподаватель
«Т ұран -Астана» Университеті
Нұр-Сұлтан қ.
Айтжанова А.Е.
г.ғ.к. ., профессор
Магистр, ст.преподаватель
Нұр-Сұлтан қ.
Аннотация. Қазіргі нарықтық экономика жағдайы нда туризмнің қарқынды дамуына Қазақстанның
географиялық ерекшеліктерін, бай тарихын, археологиялық ескерткіштерін, архитектура мен қала
құрылысының тарихын, сондай-ақ халықтардың өзіндік мəдениетін, табиғи жəне мəдени ескерткіштерін
жатқызуға болады. Тури стер үшін Қазақстан аумағын табиғи -географиялық жағдайын танып білуге
бірнеше аудандардың маршруттары ұсынылған. Орталық Қазақстан əкімшілік аумақтық құрылымы
жағынан 1 облысқа, 9 əкімшілік аудандарға бөлінеді.
Abstract. The dynamic development of tourism in the conditions of the modern market economy can be
attributed to geographical features of Kazakhstan, rich history, archeological monuments, history of architecture
and urban planning, as well as the culture, natural and cultural monuments of peoples. T ourists are offered several
routes to explore the natural and geographical position of Kazakhstan territory. Central Kazakhstan administrative
territorial structure is divided into 1 region, 9 administrative districts.
Кілт сөздер: туристік-рекреация, тури зм индустриясы, нарықтық экономика.
Keywords: tourist -recreational, tourism industry, market economy.
Соңғы уақытта туризм индустриясы –
халықаралық сауда қызметінің жедел дамып келе
жатқан түрі. Əсіресе, халықаралық туризмнің
дамуы валюта қорының молаюын а, мемлекет
бюджетінің толығуына, жұмыссыздықтың
азаюына, жұмыс орындарының көбеюіне,
халықтың кірісі мен өмір сүру жағдайының
көтерілуіне, яғни Қазақстанның тұрақты дамуына
көп мүмкіндік береді жəне беруі сөзсіз дəлел.
Бүгінгі таңда туризм тек елдер арасы ндағы мəдени
байланысты дамытуға ғана емес, өнеркəсібі
дамыған, сондай-ақ дамушы елдердің маңызды
əлеуметтік -экономикалық мəселелерін шешуде
елеулі рөл атқа рады. Əлемдік туризмнің дамуын
ХХІ ғасырдың стратегиялық жəне экономикалық
жоспарының басым бағыты р етінде қарастырады.
2016-2017 жылдары туризм саласы əлемдік
деңгейде 383 млн халықты жұмыспен қамтыды.
Экспорт пен импорт жұмыспен қамтудың негізгі
көзіне ж əне əлемдік жалпы өнімнің 10 -шы бөлігінің
өндірушісіне айналды.
Қазақстан туризмі – қоғамдық өмірдің күрделі,
көп қырлы, жан - жақты көрінісі, ол экономиканың
пайдасы жоғары жəне серпінді салаларының бірі
болуы мүмкін. Туризмнің əлеуметтік -
экономикалық дамудың жылдамдатушысы бола
отырып, шаруашылықтың көлік пен байланыс,
сауда, халық тұтынатын тауарлар өн діру, ауыл
шаруашылығы, қызмет көрсету сферасы, құрылыс
т.б. сияқты негізгі салаларына əсері өсіп келе
жатыр. Соған қарамастан еліміздің туристік
əлеуетінің үлкен бөлігі игеруді күтіп тұр.
Соңғы уақытта туризм айтарлықтай дамып,
жаппай əлемдік кеңістік жəн е əлеуметтік-
экономикалық құбылыс жағдайына жетті. Оның
қарқынды дамуына əрдайым дамып отыратын жер
шарындағы елдер мен халықтар арасындағы саяси,
экономикалық, ғылыми жəне мəдени байланыстар
ықпал етеді. Туризмді «ХХ - ғасырдың феномені»
деп атайды, бұл шы нында да солай, себебі оның
жаппай дамуы миллиондаған адамдарға өз Отаны
мен басқа елдер тарихы туралы білімдерін
кеңейтуге, оларды нақтылап, тұрақтандыруға ,
кейбір тарихи уақиғалар мен құбылыстардың
барысы мен мағынасын жақсырақ түсінуге,
елдердің көрнекі жерлерімен, басқа халықтардың
дəстүрлері жəне тұрмысымен танысуға мүмкіндік
берді.
Көп адам туризмді демалыспен, жаңа білімдер
жəне алған əсерлерімен байла ныстырады. Ол өзінің
көрмеген өлкелерін, əдет -ғұрыптары мен
дəстүрлерін, басқа халықтардың асханасын , табиғи,
ASJ (2) / 2020
44 American Scientific Journal № (34) / 20 20
тарихи жəне мəдени ескерткіштерді ашу жəне
танып білуге деген ынтасымен қазіргі адамның
өміріне терең енді.
Туризм – жай əуестік немесе сəн емес, ол
көпшілік адамдардың, өмірлік сұранысы. Оларды
əртүрлі уақыттар мен кезеңдерде жүзеге асады
жəне туризмде бір ғана нəрсе қызықтырды: саяхат
романтикасы, яғни күнделікті күйбең тірліктен
қашу жəне қарапайым қарым -қатынас жасау
мүмкіндігі.
Туристік саяхат қа қатысушылардың
əрқайсысы өзін тұңғыш ашушы немесе жиһанкез
сезінеді. Туризм жаңа өзгерістер енгіз у арқылы
адам өмірін қызығырақ етеді, оны табиғаттағы
жəне қоғамдағы күтпеген ашылымдармен
толықтырады. Туристік саяхаттар адамның рухани
жəне табиғи қалыптасуы мен баюына көмектеседі.
Қазақстан Республикасының Статистика
Агенттігінің деректері бойынша тур измнен түскен
табыстың ең көбі сурет-1 көрсетілген. Алматы
қаласының (60,4%) үлесінде, одан кейін Астана
қаласы (19,1%), Жамбыл (3,8%), Қарағанды (3,5%)
обл ыстары тұрады.
Сурет 1. Туристік қызметтен түсетін табыс, % [2]
Келген туристердің саны бойынша да Алматы
қаласы алда (43,8%), содан соң Астана қаласы
(17,2%), Алматы (9,3%), Шығыс Қазақстан (7,7%),
Ақмола (6,2%), Маңғыстау (3,4%) жəне Қарағанды
облыстары (2,1%) келеді. Резидент емес -
келгендердің ішінде бірінші орынды Германияның,
(21 592 адам), екі нші орында- Қытайдың (3 649
адам), одан кейін АҚШ -тың (2 745 адам),
Ұлыбританияның (1 837 адам), Ресейдің (1 824)
жəне Түркияның (1 004 адам) өкілдері алды.
Елімізге сырттан келуші жəне ішкі туризмнің
үлесіне тиісінше бүкіл келушілердің 55,1% -ы жəне
36,9% -ы келді. «Ел ішіндегі» саяхаттар санының
өсуінде байқалған үрдіс халықтың жəне шетел
туристерінің Қазақстанның бірегей табиғатына,
тарихи жəн е мəдениет ескерткіштеріне, жергілікті
курорттарда демалуға, емделуге жəне т.б.
қызығушылығының үдемелі өсуін дəлел дейді [1,2]. Қазақстан табиғаттың шынайы
ескерткіштеріне - судың, жел мен мұздықтардың
əрекеті нəтижесінде пайда болған экзотикалық
жартастар жəне үңгірлер, құлама сулар, сирек
кездесетін қазбалы фауна мен флораның түрлері
жəне т.б өте бай ел.
Туристер үші н Қазақстан аумағын табиғи -
географиялық жағдайын танып білуге бірнеше
аудандардың маршруттары ұсынылған. Орталық
Қазақстан əкімшілік аумақтық құрылымы жағынан
1 облысқа, 9 əкімшілік аудандарға бөлінеді.
Орталық Қазақстан Қазақстанның орталығында
орналасуын а байланысты барлық экономикалық
аудандарымен шектеседі.
Орталық Қазақстаннның Орталық туристік
аумағына Қарағанды облысы жатады. Мұнда
əлемд егі ең ірі көл Балқаш көлінің, сонымен қатар
таулы -орманды Қарқаралы ұлттық саябағының
0
50
100
Алма
ты
қалас ы Астан
а
қалас ы Оңтүс
тік
Қазақ стан Солтү
стік
Қазақ стан Павл
одар Маңғ
ыстау Қызы
лорд
а Қоста
най Қарағ
анды Батыс
Қазақ
стан Жамб
ыл Шығ
ыс
Қазақ стан Атыр
ау Ақтөб
е Ақмо
ла
облы сы Алма
ты
облы сы
% 60,4 19,1 10,3 1,2 1,10,10,2 3,50,43,81,53,3 0,70,6 3
ASJ (2) / 2020
American Scientific Journal № ( 34) / 20 20 45
маңызы зор. Ал, Ұлытау аймағ ында тарихи
ескерткіштер көптеп кездеседі. Облыста тарихи
танымдық, мəдени, ғылыми, археологиялық
туристік нысандар кең таралған [3,4].
Облыс тың экономикасының негізін тау -кен
өндіру яғни қара жəне түсті металдар, көмір кенін
өндіру жəне өңдеуші өнеркəсіп машина жасау,
метал өңдеу, химиялық өнеркəсіптері құрайды.
Көмір өңдіру, кокс шығару Қарағанды, Шахтинск,
Абай, Сарань, Тентек, Шұбаркөл; қар а металургия
орталығы Теміртаудағы «Арселор Миттал
Теміртау» АҚ комбинаты, мыс өнеркəсібі екі
орталықта дамыған, ол ар «Қазақмыс» Жезқазған
кен -металлургия комбинаты жəне «Балқашмыс»
кен -металлургия комбинаты. «Химия өнеркəсібі»
ЖШС- і, «Қарағанды кен -машина -ИТЭКС»ААҚ, машина жасау зауыты, Теміртаудағы «Centreal Asia
cement» цемент зауыты ААҚ т.б.
Облыстың туризм саласын дамытудағы
ерекшелігі тарихи -географиялық Сарыарқа
аймағының басты бөлігін алып жатуы. Мұнда
Қарқаралы ұлттық саябағы, Балқаш көлі, тарихи
е скерткіштерден Алаша хан мен Жошы ханның
кесенесі мен ежелгі археологиялық ескерткіштер
мен қорғандар сақталған. Əк імшілік-аумақтың
бөлінуінде облыстық маңызы бар 8 қала -
Қарағанды, Теміртау, Жезқазған, Сəтпаев,
Шахтинск, Балқаш, Сарань, Қаражал; аудандық
м аңызы бар 3 қала; 11 аудан, 10 кент; 421 ауыл.
Əкімшілік -аумақтың бөлінуі келесі 1 -ші кестеде
көрсетілген.
Кесте 1
Қарағанды облысының əкімшілік -аумақтық бөлінуі (2015 ж.) [2].
Əкімшілік -аумақтық бірліктер
атауы Орталығы Халықтың саны (мың
адам)
Абай ауд аны
Ақтоғай ауданы
Бұқар жырау ауданы
Жаңаарқа ауданы
Қарқаралы ауданы
Нұра ауданы
Осакаров ауданы
Ұлытау ауданы
Ше т ауданы
Абай қаласы
Ақтоғай ауылы
Ботақара қ.
Атасу қ.
Қарқаралы қаласы
Киевка қ.
Осакаров қ.
Ұлытау ауылы
Ақсу -Аюлы ауылы
53,6
18,3
63,2
31,7
40,7
25,0
33,7
13,7
44,9
Қарағанды қ.ə.
Балқаш қ.ə.
Жезқазған қ.ə.
Қаражал қ.ə.
Сарань қ.ə.
Сəтпаев қ.ə.
Темірт ау қ.ə.
Шахтинск қ.ə.
Қарағанды қ.
Балқаш қ.
Жезқазған қ.
Қаражал қ.
Сарань қ.
Сəтпаев қ.
Теміртау қ.
Шахтинск қ.
475,6
77,1
89,5
19,2
51,1
70,0
180,1
56,3
Е с к е р т п е: Қарағанды облысының өңірлері: стастикалық жинағынан алынған
Орталық Қазақстан со лтүстікте Сарыарқаның
ұсақ шоқылы қырқалары мен жондарынан,
оңтүстіктегі Балқаш көлі жəне Бетпақдаламен,
батыста Торғай қолатының шығысы мен Тұран
ойпатына дейін жетіп, шығысында Мыржық тауы
мен Дағанделі өзендерінің аңғарымен шектесіп
жатыр. Оның аумағына төбелі жазықтар мен аласа
таулар, биік таулар жəне ірі тауаралық
қазаншұңқырлар мен аңғарлар енеді.
Ауданның басым бөлі гін Сарыарқаның ұсақ
шоқылары алып жатыр. Күшті мүжілуге ұшыраған
бұл ежелгі таулы аймақ қазіргі кезде төбелі
қырқалар, сүйір шынды шоқы лар мен тұзды көлдер
жəне қазаншұңқырлар кезектесіп келетін жазыққа
айналған. Қырқалар мен шоқылардың арасында
оқшауланғ ан таулы массивтер кездеседі. Ұсақ
шоқылы таулар тар жəне əдемі түрге ие болған.
Көптеген тау төбелері мен жартастар миллиондаған
жылдар бойы жел мен жаңбыр, ыстық пен аяз, қар
мен ағын судың əсерінен мүжіліп, айырықша
таңғажайып пішіндерге ие болған.
Қазақтың ұсақ шоқысы Сарыарқаның ең биік
таулары қатарына Ақсораң (1565 м), Қарқаралы
(1403 м), Ұлытау (1133 м) жатады. Аймақтағы ірі көлге
– Балқаш көлі жатады. Балқаш көлі – көлемі
жағынан Қазақстандағы 3 -ші көл. Оның батыс
бөлігінің суы тұщы, шығысында тұзды [2,3].
Орталық Қазақстан – республикамыздағы ірі
индустриалды аудандардың бірі. Көлік түрінің
негізін теміржол атқарады. Ірі қалалары:
Қарағанды, Жезқазған, Теміртау, Балқаш. Орталық
Қазақстан Қарағанды облысының аумағын
қамтиды, бұл Қазақстанның жүр егі іспетті, оның
ауданы 428 мың км
2 құрайды.
Бұл аймақ- табиғи байлықтың қазына қоймасы.
Мұнда Қарқаралының ерекше таулы орманды
шұраты орна ласқан. Ұлытау тауларының əсем
көріністері туризмнің белсенді түрлеріне
əуесқойларды жайбарақат қалдырмайды. Өлкеде
археологиялық жəне этнографиялық нысандар
сақталған ескерткішті жерлер көп кездеседі.
Орталық Қазақстан – бұл мыңжылдықтарды еске
түсіретін тарихи жер. Кейінгі археологиялық
қазбалар Сарыарқа далаларының Ұлы Жібек
жолының сауда жəне мəдениет аясына енгенді гіне
куəгер бола алады. Оған археологтардың тапқан
Үнді -Қытай мен Орта Азияда жасалған ы куə бола
алады.
ASJ (2) / 2020
46 American Scientific Journal № (34) / 20 20
Орталық Қазақстандағы тас мүсіндерд ің қалай
шығып дамыған жолдарын, олар даму жағынан біріне -
бірі байланысты тарихи екі дəуірді қамтитындығын
аңғаруға болады. Бұған аймақ бойынша жүргізілетін
экологиялық, экскурсиялық, танымдық жəне
этнографиялық турлар əйгілі. Қазақстанның əрбір
өңірінің т арихи-географиялық шегі цифрлар жəне
белгілермен негізгі табиғи, тарихи жəне мəдени
ескерткіштер көрсетілген картала р арқылы көрнекі
түрде көрсетілген. Əр өңірдің мəдени мұрасын
ерекшеліктерін бағалауға, елдің басқа өңірлеріндегі
осындай ескерткіштермен ұқ састықтарын байқауға
мүмкіндік береді. Елдің табиғи мұрасының
байлығы бүгінде жұмыс істеп тұрған аса маңызды
қорықта р мен ескерткіштер арқылы сипатталған.
Қазақстанның орталық аумағындағы таулы -
далалы кең байтақ жер -Сарыарқа деп аталады.
Атақты қазақ ақын дары жырға қосқан ерекше
ландшафтты Сарыарқада көшпелі тайпалар
артынан өшпес із қалдырды. Осынау жерде көне
тарихын ың айғағындай тас ғасыры мен неолит
дəуірінің алғашқы аңшылары, қола дəуірінің
малшылары мен металлургтері қалдырған
материалдар мейлінше мо л. Осындай куəлер
қатарына жартастағы бейнелер де жатады, бірақ,
бір өкініштісі -Қазақстандағы жартас суреттерінің
ка ртасында Сарыарқаның орталық өңірлері тым
сирек көрсетілген.
Бұл мəселедегі басты аймақ Сарыарқа су
айырығы ерекше көзге түседі. Онда нақышт ауға
қолайлы тау жыныстары көп. Мұндағы жартас
суреттері бір -бірінен үлкен біршама қашық
жерлерде жатыр. Мұнда көне заманның бейнелеу
өнері көрініс тауып, көбінесе табиғи жабық
(жабынды тастың асты) барынша тегіс гранит жəне
диорит тастардың бетіне түрлі -т үсті бояулармен
салынған. Орталық Сарыарқадағы жартас
суреттердің тағы бір тамаша ескерткіші Шерубай -
Нұра өзендеріні ң жоғарыдан қосылатын
бұлақтардың бірінің сағасындағы Тесіктас үңгірі
[5,6].
Өзара бақталас ерікті кəсіпкерлерден басқа
геологтар мен тау -ке н инженерлері де кен
орындарына барлау жүргізді. Кен орнына таяу
жерден карьерлер, шахталар мен үйінділер секілді
ежелгі кен өңдеу іздері табыла бастады. Атақты
Ə.Х. Марғұлан кезінде былай деп жазған: «Б.з.д. ІІ
мыңжылдықтың екінші жартысында Орталық
Қазақ стан Еуразия құрылығындағы маңызды
металлургия орталықтарының бірі болды. Ол кезде
мыс тек жергілікті қаже ттіліктер үшін ғана
өндірілген жоқ, тайпааралық кен айырбасы үшін де
өндірілді. Оған мыналар айғақ: 1. Ежелгі қазба іздерінің көптігі, яғни бір ғана
Қ арағанды облысында ғана жүздеп саналады.
2. Ежелгі кен балқытылған жəне металлургия
өңдірісінің орындары ( сырт қабатында кен өндіру
құралдары, қождар, іріктелген кендер сақталған
Атасу, Ұлытау, Суықбұлақ, Шортанды бұлақ жəне
басқа да қоныстар), мұнда ежел гі кеншілер
қоныстары бізге дейін сақталған.
3. Кен байыту жəне маңайларында тозған
еңбек құралдары мен еж елгі кен орындарының
торланған іздері қалған ежелгі суландыру
жүйелерінің, су айдындарының, бөгендердің,
бөгеулердің қалдықтары секілді флотация
орынд ары сақталған.
4. Қоладан жасалған құралдар, кейіннен
темірден жасалған ежелгі кеншілердің молалары
мен ме кендерін қазу барысында табылған қару -
жарақтар мен əшекей бұйымдар.
5. Орталық Қазақстандағы тас мүсіндердің қалай
шығып жатқан жолдарын, олардың даму жағынан
біріне -бірі байланысты тарихи екі дəуірді
қамтитындығын аңғаруға болады.
Олай болса Орталық Қаза қстанның бар
туристік əлеуетін пайдаланып, туризм мен
рекреацияның ауқымды спектрін дамытуға болады.
Облыс аумағы алуан түрлі туристік рекреациялық
қо рға ие, негізгі аумақтық рекреациялық жүйелер
ұлттық жəне халықаралық туризм саласын
дамытуда негізгі ресу ртар болып табылады.
Қорытындылай келе келешекте Орталық
Қазақстанның туристік -рекреациялық əлеуетінің
ерекшеліктері жəне өзіндік маңызын зерттей
отыр ып еліміздің туризм саласын дамытуда
маңызының зор екендігіне күмəн жоқ.
Пайдаланған əдебиеттер тізімі
1. Сары-Арка Сердце Евразии:
Карагандинская область. Б.Чердабаев -Алматы:
2013.
2. Қазақстан туризмі: статистикалық жинақ:
2014 -2016/ ҚР Стастика агентт ігі
3. Сарыарқаның көне ескерткіштері: тас
ғасыры, қола дəуірі, ерте темір дəуірі, орта
ғасырлар дəуірі, ж аңа заман, ХІХ -ХХғ басы
О.Таланова, А.Бейсенов. -Қарағанды. 2010.
4. Ұлытау -Нұра өңірлерінің тарихи -мəдени
ескерткіштері/ АршабековТ.Т. - Қарағанды:
Гласир, 2010.
5 Сарыарқа - далалық өркениеттің алтын бесігі
/ Бейсенов, А.З. - Алматы. 2011.
6. Қарағанды обл ысының өңірлері:
стастикалық жинақ/ред.Е.С.Исаков -Қарағанды.
2011.
ASJ (2) / 2020
ЭКОНОМИКА, ЭКОНОМЕТР ИКА И ФИНАНСЫ
ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТУРИСТІК -РЕКРЕАЦИЯЛ ЫҚ ƏЛЕУЕТІНІҢ МАҢЫЗЫ ЖƏНЕ
ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕР І
Ауезова З.Т.
г.ғ.к. ., профессор
«Т ұран -Астана» Университеті
Нұр-Сұлтан қ.
Каримова Г.С.
Магистр, ст.преподаватель
«Т ұран -Астана» Университеті
Нұр-Сұлтан қ.
Нурмат А.И.
Магистр, преподаватель
«Т ұран -Астана» Университеті
Нұр-Сұлтан қ.
Айтжанова А.Е.
г.ғ.к. ., профессор
Магистр, ст.преподаватель
Нұр-Сұлтан қ.
Аннотация. Қазіргі нарықтық экономика жағдайы нда туризмнің қарқынды дамуына Қазақстанның
географиялық ерекшеліктерін, бай тарихын, археологиялық ескерткіштерін, архитектура мен қала
құрылысының тарихын, сондай-ақ халықтардың өзіндік мəдениетін, табиғи жəне мəдени ескерткіштерін
жатқызуға болады. Тури стер үшін Қазақстан аумағын табиғи -географиялық жағдайын танып білуге
бірнеше аудандардың маршруттары ұсынылған. Орталық Қазақстан əкімшілік аумақтық құрылымы
жағынан 1 облысқа, 9 əкімшілік аудандарға бөлінеді.
Abstract. The dynamic development of tourism in the conditions of the modern market economy can be
attributed to geographical features of Kazakhstan, rich history, archeological monuments, history of architecture
and urban planning, as well as the culture, natural and cultural monuments of peoples. T ourists are offered several
routes to explore the natural and geographical position of Kazakhstan territory. Central Kazakhstan administrative
territorial structure is divided into 1 region, 9 administrative districts.
Кілт сөздер: туристік-рекреация, тури зм индустриясы, нарықтық экономика.
Keywords: tourist -recreational, tourism industry, market economy.
Соңғы уақытта туризм индустриясы –
халықаралық сауда қызметінің жедел дамып келе
жатқан түрі. Əсіресе, халықаралық туризмнің
дамуы валюта қорының молаюын а, мемлекет
бюджетінің толығуына, жұмыссыздықтың
азаюына, жұмыс орындарының көбеюіне,
халықтың кірісі мен өмір сүру жағдайының
көтерілуіне, яғни Қазақстанның тұрақты дамуына
көп мүмкіндік береді жəне беруі сөзсіз дəлел.
Бүгінгі таңда туризм тек елдер арасы ндағы мəдени
байланысты дамытуға ғана емес, өнеркəсібі
дамыған, сондай-ақ дамушы елдердің маңызды
əлеуметтік -экономикалық мəселелерін шешуде
елеулі рөл атқа рады. Əлемдік туризмнің дамуын
ХХІ ғасырдың стратегиялық жəне экономикалық
жоспарының басым бағыты р етінде қарастырады.
2016-2017 жылдары туризм саласы əлемдік
деңгейде 383 млн халықты жұмыспен қамтыды.
Экспорт пен импорт жұмыспен қамтудың негізгі
көзіне ж əне əлемдік жалпы өнімнің 10 -шы бөлігінің
өндірушісіне айналды.
Қазақстан туризмі – қоғамдық өмірдің күрделі,
көп қырлы, жан - жақты көрінісі, ол экономиканың
пайдасы жоғары жəне серпінді салаларының бірі
болуы мүмкін. Туризмнің əлеуметтік -
экономикалық дамудың жылдамдатушысы бола
отырып, шаруашылықтың көлік пен байланыс,
сауда, халық тұтынатын тауарлар өн діру, ауыл
шаруашылығы, қызмет көрсету сферасы, құрылыс
т.б. сияқты негізгі салаларына əсері өсіп келе
жатыр. Соған қарамастан еліміздің туристік
əлеуетінің үлкен бөлігі игеруді күтіп тұр.
Соңғы уақытта туризм айтарлықтай дамып,
жаппай əлемдік кеңістік жəн е əлеуметтік-
экономикалық құбылыс жағдайына жетті. Оның
қарқынды дамуына əрдайым дамып отыратын жер
шарындағы елдер мен халықтар арасындағы саяси,
экономикалық, ғылыми жəне мəдени байланыстар
ықпал етеді. Туризмді «ХХ - ғасырдың феномені»
деп атайды, бұл шы нында да солай, себебі оның
жаппай дамуы миллиондаған адамдарға өз Отаны
мен басқа елдер тарихы туралы білімдерін
кеңейтуге, оларды нақтылап, тұрақтандыруға ,
кейбір тарихи уақиғалар мен құбылыстардың
барысы мен мағынасын жақсырақ түсінуге,
елдердің көрнекі жерлерімен, басқа халықтардың
дəстүрлері жəне тұрмысымен танысуға мүмкіндік
берді.
Көп адам туризмді демалыспен, жаңа білімдер
жəне алған əсерлерімен байла ныстырады. Ол өзінің
көрмеген өлкелерін, əдет -ғұрыптары мен
дəстүрлерін, басқа халықтардың асханасын , табиғи,
ASJ (2) / 2020
44 American Scientific Journal № (34) / 20 20
тарихи жəне мəдени ескерткіштерді ашу жəне
танып білуге деген ынтасымен қазіргі адамның
өміріне терең енді.
Туризм – жай əуестік немесе сəн емес, ол
көпшілік адамдардың, өмірлік сұранысы. Оларды
əртүрлі уақыттар мен кезеңдерде жүзеге асады
жəне туризмде бір ғана нəрсе қызықтырды: саяхат
романтикасы, яғни күнделікті күйбең тірліктен
қашу жəне қарапайым қарым -қатынас жасау
мүмкіндігі.
Туристік саяхат қа қатысушылардың
əрқайсысы өзін тұңғыш ашушы немесе жиһанкез
сезінеді. Туризм жаңа өзгерістер енгіз у арқылы
адам өмірін қызығырақ етеді, оны табиғаттағы
жəне қоғамдағы күтпеген ашылымдармен
толықтырады. Туристік саяхаттар адамның рухани
жəне табиғи қалыптасуы мен баюына көмектеседі.
Қазақстан Республикасының Статистика
Агенттігінің деректері бойынша тур измнен түскен
табыстың ең көбі сурет-1 көрсетілген. Алматы
қаласының (60,4%) үлесінде, одан кейін Астана
қаласы (19,1%), Жамбыл (3,8%), Қарағанды (3,5%)
обл ыстары тұрады.
Сурет 1. Туристік қызметтен түсетін табыс, % [2]
Келген туристердің саны бойынша да Алматы
қаласы алда (43,8%), содан соң Астана қаласы
(17,2%), Алматы (9,3%), Шығыс Қазақстан (7,7%),
Ақмола (6,2%), Маңғыстау (3,4%) жəне Қарағанды
облыстары (2,1%) келеді. Резидент емес -
келгендердің ішінде бірінші орынды Германияның,
(21 592 адам), екі нші орында- Қытайдың (3 649
адам), одан кейін АҚШ -тың (2 745 адам),
Ұлыбританияның (1 837 адам), Ресейдің (1 824)
жəне Түркияның (1 004 адам) өкілдері алды.
Елімізге сырттан келуші жəне ішкі туризмнің
үлесіне тиісінше бүкіл келушілердің 55,1% -ы жəне
36,9% -ы келді. «Ел ішіндегі» саяхаттар санының
өсуінде байқалған үрдіс халықтың жəне шетел
туристерінің Қазақстанның бірегей табиғатына,
тарихи жəн е мəдениет ескерткіштеріне, жергілікті
курорттарда демалуға, емделуге жəне т.б.
қызығушылығының үдемелі өсуін дəлел дейді [1,2]. Қазақстан табиғаттың шынайы
ескерткіштеріне - судың, жел мен мұздықтардың
əрекеті нəтижесінде пайда болған экзотикалық
жартастар жəне үңгірлер, құлама сулар, сирек
кездесетін қазбалы фауна мен флораның түрлері
жəне т.б өте бай ел.
Туристер үші н Қазақстан аумағын табиғи -
географиялық жағдайын танып білуге бірнеше
аудандардың маршруттары ұсынылған. Орталық
Қазақстан əкімшілік аумақтық құрылымы жағынан
1 облысқа, 9 əкімшілік аудандарға бөлінеді.
Орталық Қазақстан Қазақстанның орталығында
орналасуын а байланысты барлық экономикалық
аудандарымен шектеседі.
Орталық Қазақстаннның Орталық туристік
аумағына Қарағанды облысы жатады. Мұнда
əлемд егі ең ірі көл Балқаш көлінің, сонымен қатар
таулы -орманды Қарқаралы ұлттық саябағының
0
50
100
Алма
ты
қалас ы Астан
а
қалас ы Оңтүс
тік
Қазақ стан Солтү
стік
Қазақ стан Павл
одар Маңғ
ыстау Қызы
лорд
а Қоста
най Қарағ
анды Батыс
Қазақ
стан Жамб
ыл Шығ
ыс
Қазақ стан Атыр
ау Ақтөб
е Ақмо
ла
облы сы Алма
ты
облы сы
% 60,4 19,1 10,3 1,2 1,10,10,2 3,50,43,81,53,3 0,70,6 3
ASJ (2) / 2020
American Scientific Journal № ( 34) / 20 20 45
маңызы зор. Ал, Ұлытау аймағ ында тарихи
ескерткіштер көптеп кездеседі. Облыста тарихи
танымдық, мəдени, ғылыми, археологиялық
туристік нысандар кең таралған [3,4].
Облыс тың экономикасының негізін тау -кен
өндіру яғни қара жəне түсті металдар, көмір кенін
өндіру жəне өңдеуші өнеркəсіп машина жасау,
метал өңдеу, химиялық өнеркəсіптері құрайды.
Көмір өңдіру, кокс шығару Қарағанды, Шахтинск,
Абай, Сарань, Тентек, Шұбаркөл; қар а металургия
орталығы Теміртаудағы «Арселор Миттал
Теміртау» АҚ комбинаты, мыс өнеркəсібі екі
орталықта дамыған, ол ар «Қазақмыс» Жезқазған
кен -металлургия комбинаты жəне «Балқашмыс»
кен -металлургия комбинаты. «Химия өнеркəсібі»
ЖШС- і, «Қарағанды кен -машина -ИТЭКС»ААҚ, машина жасау зауыты, Теміртаудағы «Centreal Asia
cement» цемент зауыты ААҚ т.б.
Облыстың туризм саласын дамытудағы
ерекшелігі тарихи -географиялық Сарыарқа
аймағының басты бөлігін алып жатуы. Мұнда
Қарқаралы ұлттық саябағы, Балқаш көлі, тарихи
е скерткіштерден Алаша хан мен Жошы ханның
кесенесі мен ежелгі археологиялық ескерткіштер
мен қорғандар сақталған. Əк імшілік-аумақтың
бөлінуінде облыстық маңызы бар 8 қала -
Қарағанды, Теміртау, Жезқазған, Сəтпаев,
Шахтинск, Балқаш, Сарань, Қаражал; аудандық
м аңызы бар 3 қала; 11 аудан, 10 кент; 421 ауыл.
Əкімшілік -аумақтың бөлінуі келесі 1 -ші кестеде
көрсетілген.
Кесте 1
Қарағанды облысының əкімшілік -аумақтық бөлінуі (2015 ж.) [2].
Əкімшілік -аумақтық бірліктер
атауы Орталығы Халықтың саны (мың
адам)
Абай ауд аны
Ақтоғай ауданы
Бұқар жырау ауданы
Жаңаарқа ауданы
Қарқаралы ауданы
Нұра ауданы
Осакаров ауданы
Ұлытау ауданы
Ше т ауданы
Абай қаласы
Ақтоғай ауылы
Ботақара қ.
Атасу қ.
Қарқаралы қаласы
Киевка қ.
Осакаров қ.
Ұлытау ауылы
Ақсу -Аюлы ауылы
53,6
18,3
63,2
31,7
40,7
25,0
33,7
13,7
44,9
Қарағанды қ.ə.
Балқаш қ.ə.
Жезқазған қ.ə.
Қаражал қ.ə.
Сарань қ.ə.
Сəтпаев қ.ə.
Темірт ау қ.ə.
Шахтинск қ.ə.
Қарағанды қ.
Балқаш қ.
Жезқазған қ.
Қаражал қ.
Сарань қ.
Сəтпаев қ.
Теміртау қ.
Шахтинск қ.
475,6
77,1
89,5
19,2
51,1
70,0
180,1
56,3
Е с к е р т п е: Қарағанды облысының өңірлері: стастикалық жинағынан алынған
Орталық Қазақстан со лтүстікте Сарыарқаның
ұсақ шоқылы қырқалары мен жондарынан,
оңтүстіктегі Балқаш көлі жəне Бетпақдаламен,
батыста Торғай қолатының шығысы мен Тұран
ойпатына дейін жетіп, шығысында Мыржық тауы
мен Дағанделі өзендерінің аңғарымен шектесіп
жатыр. Оның аумағына төбелі жазықтар мен аласа
таулар, биік таулар жəне ірі тауаралық
қазаншұңқырлар мен аңғарлар енеді.
Ауданның басым бөлі гін Сарыарқаның ұсақ
шоқылары алып жатыр. Күшті мүжілуге ұшыраған
бұл ежелгі таулы аймақ қазіргі кезде төбелі
қырқалар, сүйір шынды шоқы лар мен тұзды көлдер
жəне қазаншұңқырлар кезектесіп келетін жазыққа
айналған. Қырқалар мен шоқылардың арасында
оқшауланғ ан таулы массивтер кездеседі. Ұсақ
шоқылы таулар тар жəне əдемі түрге ие болған.
Көптеген тау төбелері мен жартастар миллиондаған
жылдар бойы жел мен жаңбыр, ыстық пен аяз, қар
мен ағын судың əсерінен мүжіліп, айырықша
таңғажайып пішіндерге ие болған.
Қазақтың ұсақ шоқысы Сарыарқаның ең биік
таулары қатарына Ақсораң (1565 м), Қарқаралы
(1403 м), Ұлытау (1133 м) жатады. Аймақтағы ірі көлге
– Балқаш көлі жатады. Балқаш көлі – көлемі
жағынан Қазақстандағы 3 -ші көл. Оның батыс
бөлігінің суы тұщы, шығысында тұзды [2,3].
Орталық Қазақстан – республикамыздағы ірі
индустриалды аудандардың бірі. Көлік түрінің
негізін теміржол атқарады. Ірі қалалары:
Қарағанды, Жезқазған, Теміртау, Балқаш. Орталық
Қазақстан Қарағанды облысының аумағын
қамтиды, бұл Қазақстанның жүр егі іспетті, оның
ауданы 428 мың км
2 құрайды.
Бұл аймақ- табиғи байлықтың қазына қоймасы.
Мұнда Қарқаралының ерекше таулы орманды
шұраты орна ласқан. Ұлытау тауларының əсем
көріністері туризмнің белсенді түрлеріне
əуесқойларды жайбарақат қалдырмайды. Өлкеде
археологиялық жəне этнографиялық нысандар
сақталған ескерткішті жерлер көп кездеседі.
Орталық Қазақстан – бұл мыңжылдықтарды еске
түсіретін тарихи жер. Кейінгі археологиялық
қазбалар Сарыарқа далаларының Ұлы Жібек
жолының сауда жəне мəдениет аясына енгенді гіне
куəгер бола алады. Оған археологтардың тапқан
Үнді -Қытай мен Орта Азияда жасалған ы куə бола
алады.
ASJ (2) / 2020
46 American Scientific Journal № (34) / 20 20
Орталық Қазақстандағы тас мүсіндерд ің қалай
шығып дамыған жолдарын, олар даму жағынан біріне -
бірі байланысты тарихи екі дəуірді қамтитындығын
аңғаруға болады. Бұған аймақ бойынша жүргізілетін
экологиялық, экскурсиялық, танымдық жəне
этнографиялық турлар əйгілі. Қазақстанның əрбір
өңірінің т арихи-географиялық шегі цифрлар жəне
белгілермен негізгі табиғи, тарихи жəне мəдени
ескерткіштер көрсетілген картала р арқылы көрнекі
түрде көрсетілген. Əр өңірдің мəдени мұрасын
ерекшеліктерін бағалауға, елдің басқа өңірлеріндегі
осындай ескерткіштермен ұқ састықтарын байқауға
мүмкіндік береді. Елдің табиғи мұрасының
байлығы бүгінде жұмыс істеп тұрған аса маңызды
қорықта р мен ескерткіштер арқылы сипатталған.
Қазақстанның орталық аумағындағы таулы -
далалы кең байтақ жер -Сарыарқа деп аталады.
Атақты қазақ ақын дары жырға қосқан ерекше
ландшафтты Сарыарқада көшпелі тайпалар
артынан өшпес із қалдырды. Осынау жерде көне
тарихын ың айғағындай тас ғасыры мен неолит
дəуірінің алғашқы аңшылары, қола дəуірінің
малшылары мен металлургтері қалдырған
материалдар мейлінше мо л. Осындай куəлер
қатарына жартастағы бейнелер де жатады, бірақ,
бір өкініштісі -Қазақстандағы жартас суреттерінің
ка ртасында Сарыарқаның орталық өңірлері тым
сирек көрсетілген.
Бұл мəселедегі басты аймақ Сарыарқа су
айырығы ерекше көзге түседі. Онда нақышт ауға
қолайлы тау жыныстары көп. Мұндағы жартас
суреттері бір -бірінен үлкен біршама қашық
жерлерде жатыр. Мұнда көне заманның бейнелеу
өнері көрініс тауып, көбінесе табиғи жабық
(жабынды тастың асты) барынша тегіс гранит жəне
диорит тастардың бетіне түрлі -т үсті бояулармен
салынған. Орталық Сарыарқадағы жартас
суреттердің тағы бір тамаша ескерткіші Шерубай -
Нұра өзендеріні ң жоғарыдан қосылатын
бұлақтардың бірінің сағасындағы Тесіктас үңгірі
[5,6].
Өзара бақталас ерікті кəсіпкерлерден басқа
геологтар мен тау -ке н инженерлері де кен
орындарына барлау жүргізді. Кен орнына таяу
жерден карьерлер, шахталар мен үйінділер секілді
ежелгі кен өңдеу іздері табыла бастады. Атақты
Ə.Х. Марғұлан кезінде былай деп жазған: «Б.з.д. ІІ
мыңжылдықтың екінші жартысында Орталық
Қазақ стан Еуразия құрылығындағы маңызды
металлургия орталықтарының бірі болды. Ол кезде
мыс тек жергілікті қаже ттіліктер үшін ғана
өндірілген жоқ, тайпааралық кен айырбасы үшін де
өндірілді. Оған мыналар айғақ: 1. Ежелгі қазба іздерінің көптігі, яғни бір ғана
Қ арағанды облысында ғана жүздеп саналады.
2. Ежелгі кен балқытылған жəне металлургия
өңдірісінің орындары ( сырт қабатында кен өндіру
құралдары, қождар, іріктелген кендер сақталған
Атасу, Ұлытау, Суықбұлақ, Шортанды бұлақ жəне
басқа да қоныстар), мұнда ежел гі кеншілер
қоныстары бізге дейін сақталған.
3. Кен байыту жəне маңайларында тозған
еңбек құралдары мен еж елгі кен орындарының
торланған іздері қалған ежелгі суландыру
жүйелерінің, су айдындарының, бөгендердің,
бөгеулердің қалдықтары секілді флотация
орынд ары сақталған.
4. Қоладан жасалған құралдар, кейіннен
темірден жасалған ежелгі кеншілердің молалары
мен ме кендерін қазу барысында табылған қару -
жарақтар мен əшекей бұйымдар.
5. Орталық Қазақстандағы тас мүсіндердің қалай
шығып жатқан жолдарын, олардың даму жағынан
біріне -бірі байланысты тарихи екі дəуірді
қамтитындығын аңғаруға болады.
Олай болса Орталық Қаза қстанның бар
туристік əлеуетін пайдаланып, туризм мен
рекреацияның ауқымды спектрін дамытуға болады.
Облыс аумағы алуан түрлі туристік рекреациялық
қо рға ие, негізгі аумақтық рекреациялық жүйелер
ұлттық жəне халықаралық туризм саласын
дамытуда негізгі ресу ртар болып табылады.
Қорытындылай келе келешекте Орталық
Қазақстанның туристік -рекреациялық əлеуетінің
ерекшеліктері жəне өзіндік маңызын зерттей
отыр ып еліміздің туризм саласын дамытуда
маңызының зор екендігіне күмəн жоқ.
Пайдаланған əдебиеттер тізімі
1. Сары-Арка Сердце Евразии:
Карагандинская область. Б.Чердабаев -Алматы:
2013.
2. Қазақстан туризмі: статистикалық жинақ:
2014 -2016/ ҚР Стастика агентт ігі
3. Сарыарқаның көне ескерткіштері: тас
ғасыры, қола дəуірі, ерте темір дəуірі, орта
ғасырлар дəуірі, ж аңа заман, ХІХ -ХХғ басы
О.Таланова, А.Бейсенов. -Қарағанды. 2010.
4. Ұлытау -Нұра өңірлерінің тарихи -мəдени
ескерткіштері/ АршабековТ.Т. - Қарағанды:
Гласир, 2010.
5 Сарыарқа - далалық өркениеттің алтын бесігі
/ Бейсенов, А.З. - Алматы. 2011.
6. Қарағанды обл ысының өңірлері:
стастикалық жинақ/ред.Е.С.Исаков -Қарағанды.
2011.
ASJ (2) / 2020