Американский Научный Журнал ТӘУЕЛСІЗДІК КЕЗЕҢІНДЕГІ ЖАСТАР ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ АЛМАЗ МЫРЗАХМЕТ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ГОТИКАЛЫҚ САРЫН

50 American Scientific Journal № ( 32) / 20 19
ТӘУЕЛСІЗДІК КЕЗЕҢІНД ЕГІ ЖАСТАР ПРОЗАСЫ Ж ӘНЕ АЛМАЗ МЫРЗАХМЕТ
ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ГОТИКАЛЫҚ САРЫН

Сұлтанғалиева Р.Б.
Филология ғылымдарының кандидаты,
М. Өтемісов атындағы БҚМУ
қауымдастырылған профессоры (доцент),
(Орал қаласы, Қазақстан)
Сағидуллиева С.С.
М. Өтемісов атындағы БҚМУ
маги странты,
(Орал қаласы, Қазақстан)

Султангалиева Р.Б.,
Сагидуллиева С.С.

Sultangalieva R.B.,
Sagidullieva S.S.

Аңдатпа. Бұл мақалада тәуелсіздік кезеңі әдебиетіндегі жаңашылықдық, жанрлық ізденістер мен жас
қаламгер Алмаз Мырзахметтің туындыларындағы готикалық сарын қарастырылады. Қазақ әдебиетіне
ұлттық бояуды сіңіре, әлемдік әдебиеттер үрдісімен байланыста жаңа бояу қалып тастырған жазушы
туындылары бүгінгі қоғамның әлеуметтік бейнесін, адамдардың психологиялық шеңберіне ене отырып
дара стилімен ерекшелейді. Ш ығармаларының өн бойында шебер, әрі шынайы сомдалған кейіпкерлердің
іс-әрекеті мен ішкі жан -дүниесін бейнелеудегі қа ламгерлік шеберлік іздері мен жазушы әңгімелеріндегі
тipшiлiктiң мәнi, ғaлaмның жapaтылыcы, aдaм бoлмыcы тypaлы құнды oйлapы пайымдалады.
Аннотация. В данной статье рассматриваются новаторство в литературе периода независимости,
жанровые изыскания и готический результат в произведени ях молодого писателя Алмаз Мырзахмет. С
учетом национальной окраски казахской литературы, произведения писателя, сформировавшие новую
окраску мировой литературы, соч етая технологию и красоту, отличались индивидуальным стилем,
включив социальный образ совре менного общества, психологический портрет людей. В художественном
произведении раскрывается деятельность умелых, искренне исполненных и внутренний мир персонажей,
о значении жизни, о природе Вселенной, о бытии человека.
Abstract. This a rticle discusses the innovation in the literature of the period of independence, genre stud ies
and Gothic result in the works of the young writer Almaz Myrzakhmet. Taking into account the national color of
Kazakh literature, the works of the writer, which formed a new color of world literature, combining technology
and beauty, differed in indivi dual style, including the social image of modern society, psychological portrait of
people. In the work of art reveals the activities of skilled, sincerely executed and the inner world of the characters,
the meaning of life, the nature of the Universe, the existence of man.
Кілт сөздер: заманауи әдебиет, әлемдік әдеби дәстүр ықпалдастығы, ұлттық болмыс, готикалық
стиль, көркемдік шешім.
Ключевые слова: современная литерат ура, интеграция мировых литературных традиций,
национальное бытие, готический стиль, художественное решение.
Key words: modern literature, integration of world literary traditions, national existence, Gothic style, artistic
solution.

«XVIII ғасырды ң екінші жартысында
әдебиетте жа ңа ағым қалыптасты . Ол Англиядан
бастау алып , АҚШ және Еуропа елдерінде кеңінен
тарал ған еді . Әдебиет тари xында бұл ағым дербес
атау да алған. Ал , одан әрі өнертанушылар ,
әдебиеттанушылар арасында бұл ағым ға
байланысты өте көп пік ірталастар өрбіді . Нақтылай
айтса қ, біре улер қолдады , екінші лері даттады. Б ұл
пікірталас әдебиеттегі готика жайлы болаты н»
делінген жас ғалы м Ә. Жакулаев зертте уінде [1].
Тәуелсіздік алғаннан бері қазақ әдебиетінің
проза жанрында жаңа заман әдебиеті деген
айдармен қалам тербеп жүрген қаламгерлеріміздің
көп екені белгілі. Солардың ішіндегі стилдік
ерекшелігімен, дәстүрлі бей нелеуді
жаңашылдықпен жалғаған, оқырмандардың
қызығ ушылығын оятатын туындылар
авторларының бірі – жас қаламгер Алмаз
Мырзахмет. Қаламдас ағасы, жазушы жазушы
Дидар Амантайдың сөзімен «Қазақ прозасының
үміті» , жас жазушы Алмаз Мырзахметтің готика
элементтер і кездесетін бірнеше шағын сюжетті
әңгімелерін талд ауды ұсынамыз.
«Жазушы дегеніміз – қиял мен реал арасында
қаламды ескек, қағазды желкен қылған қайық
сияқты. Қиял – ашық аспан асты, реал – буырқанған
теңіз, тұңғиық тереңдер. «Біртүрлі» дегеннен гөрі
«ер екше» жаратылысқа келетін, айналасындағы
адамдарды кейіпкерге айналдырып алған
экспериментал» [2], – дейтін Алмаз Мырзахметтің
«Түс жанарындағы жас» шығармасы қысқа да
тартымды сюжетке құрылған. Әңгіменің басынан
аяғына дейін бір деммен оқып шығасыз.
Шығар мада қатарластарының түсіне де кірмейтін

American Scientific Journal № ( 32) / 2019 51

сюжеттерді қолдана отырып, тың дүние, прозадағы
жаңа арна дүниеге әкелгендей. Әдеттегідей
готикалық шығармалардың бастау сәті түс екені
айқын:
«Сол түні қорқынышты түс көрдім.
Қаптаған қарғалар аппақ арғымақты тірі дей жеп
жатыр екен деймін. Құстарды үркітейін деп т ас
лақтырып едім, өзіме қарай құжынап келе
бастады. Айқайлап қашып үйге тығылдым. Есік
терезені тарсылдатқан қарғалар дауысынан
құлағым түнып, селк етіп оянып кеттім» [3, 147 -
148 б.].
Басында бас кейіпкерд і ұнамды, тәрбиелі,
оқыған жағымды образ түрінде қа былдаймыз.
Алайда, сюжеттің шарықтау шегінде намысқой,
өзімшіл жігіттің кейпіндегі кейіпкер еш
қорқынышсыз, қатыгездікпен Кемел мейітінің
басына қазық қазып, аруақтардың мазасын алып,
достарының алдында жа лған намысқа беріледі.
«Иә, мен қабір басына Айман ды жақсы
көргендіктен бардым...
Иә, жігіттердің алдында есіріп артық
сөйлегенім үшін бардым...
Иә, өз -өзіме ерегісіп бардым...
Барды -ы-ым...
Қабір басына келгенде қазықты қақпай -ақ
қояйын деп өз -өзімді тоқ татқан едім. Себебі
бейіттерден «Есіңді жи! Сен де бір күні өлесің...»
деген дауыстар естілді. Бірақ достарым келіп
қалғанда намысым жібермеді, орындамағанша
өлгенім артық! Өлгенім артық» [3, 153 -154 б.].
Шағын ғана әңгімеден готикаға тән бірнеше
элементте рді кездестіруге болады:
Сюжет құпиялыққа құрылып, шығарманың
соңына дейін құпия сыры сақталады [1]. Мәселен,
шығармадағы баласының құпия өлімі. Бас
кейіпкердің не себепті Кемел марқұмның басына
қазық қағуы, өзін -өзі түсінбеуі, қызбалыққа
салынуы:
«Мен біл емін, ана -жүрегі сезеді, ұлымның
қалада оқитынын кө ре алмағандықтан
құрдастары қасақана өлтірді. Сұмырайлар,
жастарына жетпей арақ ішеді екен өздері. Не
оқымай, не жұмыс істемей, ата -анасының
мойнында отырған жетесіздер! Істеген
қылмыстарын біреуі де мойын дамай отыр» [3, 147
б.].
Сюжет қорқыныш пен үрей ат мосферасына
және бас кейіпкердің
қауіпсіздігі мен абыройына үздіксіз қауіп -
қатердің төнуінен тұрады [1]:
«Құдай -ай, не жазып еді, сорлы ұлым?
Жанына барғанда көзі айналып бара жатты.
Жүрегі жарылып кетке н екен. Достары қатты
қорқытқан ба, әлде бір дәрі -дәрмек ішкізіп жіберді
ме?» [3, 148 б.].
«Айдардың айманды ертіп келгенін көріп, ол
тіпті ашулана бастады. «Ерегескенде, не
айтсаңдар да жасаймын! Айтқандарынды
орындай алмасам өлтірсеңдер де, мейлі, сертім ді
бердім!» [3, 150 б.].
«Мазарлардың көлеңкесінде тығылып,
сыртымнан барлығын бақылап тұрған аруақтар
бір көрініп, бір көрінбей жан -жағымнан табалай
бастады. Кмеле марқұмның көрі мені ішіне қарай
жұтып, тұңғиыққа тартып әкетіп бара
жатқандай. Зілбалғаны т астай салып, тұра сала
қашпақ болдым. Бірақ пальтомның етегінен
әлдебір күшті қол ұстап қалды. Қайта тұрайын
деп ем жібермеді» [3, 155 б.].
Қауіпті , қараңғы сахнадағы тартыс құпия мен
қорқыныш атмосферасын
аша түседі. Басты оқиғалар қараңғы түнде,
мазарл арда немесе адам мекен етпейтін тастан ды
жерлерде орын алуы готикалық шығармалардың
басты ерекшелігі [1].:
«Кешкісін әдеттегідей көшеге шығып кеткен.
Ерболат оны түнде дүкен жақта құрдастарымен
жүргенін көрген екен» [3, 147 б.].
Хикаядағы адамның ішкі дүн иесіндегі
тартысы, жамандық атаулының жеңісі, адамның
жан азабы, шығармадағы кейіпкерлердегі
қорқыныштың әсерлі берулуі шығармаға өзгеше
реңк береді.
Автордың келесі тағы бір туындысы «Өрт».
Шағын әңгіме Еркебұлан есімді он алты жасар
ересек баланың анасы мен әңгімесінен басталады.
Анасы келін қылып бригадир Болаттың қызын
аламын деп баласын еркелетіп отыр, алайда ананың
бір сыр жасырып отырғаны байқалады: «Анасы
болса, шайқап жатқан қаймағынан көзін алмай,
дауысындағы дірілді білдіргісі келмей: «Айтқаным
айтқан, бригадирдің қызын алып берем!» [3, 24 -25
б.].
Еркебұлан болса он алтыға келсе де, әлі мектеп
қабырғасын көрмеген бала. Өзің мектепке
алмайтынын Рая мұғалімнен көреді. Рая мұғалімді
іштей жек көреді.
Шығарманың тартысты жері түн уақытында
басталады. Тамұқ түннің қара аспаны Еркебұланға
маза бермеді. Сай сүйегі сырқырап, шаңқ еткен
шыңғырған үн қайта -қайта найзағайдай тілгілеп
жатыр. Күз мезгілінде, не көктемде, құстардың
жылы жаққа ұшуымен, елге оралуы Еркебұлан
үшін азап еді. Өйткені жынды адамның а уруы
осындай мезгілде қозады деуші еді , Еркебұланда
сондай жынды еді. Сол түн оның ауыруы жанына
маза бермеді. Күндізгі ойы маза бермеді ме
Еркебұлан өз дертінен құтылудың жолын
түсінгендей өзен жақтағы Рая мұғалімнің үйіне
қарай жол тартады. Көз алдына ел естеген
құмырсқалардан жұлдыздарды, же р бетін
құтқарамын деп мал қорасының үстіне шығып,
сіріңкесін тұтатып өртке орайды.
«Ха -ха-ха! Өліңдер, құмырсқалар, қаша
алмайсыңдар енді! Сол керек сендерге!» [3, 28 б.].
Еркебұлан өзінің жанын жегідей жеген дерттен
осылайша құтылды.
Ертеңінде тергеуші нің алдында үнсіз отырған
Еркебұлан «Мен олардың кім екенін түсіндім»
дейді. Ол тергеушіге бұған дейін істей алмаған
қылмысы Ақтан шалдың қорасын өртей алмауына
кедергі болған жайтты жайып салады. Тергеуші
үшін жынды а дамның сөзі. Алайда Еркебұлан өз
сөзін дәлелмен жеткізген:

52 American Scientific Journal № ( 32) / 20 19
«Ақтан шалдың шөбін өртеуге барғанда
алдымнан екі адам шықты. Бірінің басы жоқ, қолы
шолақ, екіншісі тіпті белден төмен көрінбейді.
Киімдері аппақ, түрлері сұсты. Мені Ақтан
шалдың қорасына жолатпа й қойды. Екінші,
үшінші, төртінші күні де... Олар қораны қорғап
жүрді. Кімдер екенін енді түсіндім. Түсіндім...
Ақтан шалдың немересі бар. Есімі Балнұр. Өзі
намаз оқуды үйреніп жүр. Маған өткенде «Аятүл
Күрсі сүресін оқыса аспаннан екі періште түседі
екен, олар таң шапағы шыққанша ұйқынды
күзе теді, әлі толық жатаған жоқпын...» деп еді.
Балнұр сүренің әр жерінен үзіп -үзіп оқыған соң әлгі
екеудің бірі бассыз, бірі аяқсыз түскен ғой. Мен
түсіндім! – деді Еркебұлан» [2, 30 -31 б.].
Жазушы хикаясының сюжеті детек тивті
романға ұқсас. Әңгімеде Еркебұла нның неге өртке
өш екенін анасы баяндап береді. Еркебұлан
кішкентай кезінде өсіріп, дос болған мысығын
анасы байқаусызда пештің ішінде өртеп жіберген.
Мысықтың қарғысы жаман болады, Еркебұланның
өртке деген «құштарлығы » содан болса керек.
А. Мырзахметтің готикалық өрнектер,
психологиялық бояулары басым шығармасының
бірі – «Автопортрет». Үш ай бұрын әйелімен
ажырасып, өмірден түнілген суретші жайында
баяндалады. Суретші өміріндегі сәтісіздіктерден
кейін қайта өз жұмысын а зер салады. Бүгін ол
өзінің суретін салмақшы. Айнаға қарамай -ақ
сыйқырлы сыры бар өз бейнесін таңға таман толық
аяқтайды. Алайда ұйқысынан оянып түндегі
туындысына қараған суретші «Мүмкін емес...»
деген сөзден басқа сөз айтқан емес. Себебі, түні
бойы ол бала кезіндегі анасының көңілдесін
бей нелеген. Суретші айнаға қараудан қорқатыны –
сол бейсана әлеміндегі адам өзінің автопортреті
болып көз алдында.
Адам жанының қалтарысына үніле білген
жазушының бұл туындысында оқиғалар тізбегі
оқыстап басталып, күтпег ен тосын жайттарға, бас
кейіпкер үшін қорқыныш пен үрейге толы
сәттермен ерекшеленеді.
Алмаз Мырзахмет Наурызбек Саршамен
болған сұхбатында: ««Автопортрет» әңгімесі
бейсаналық (подсознание) әлеміне құрық
бойлатқым келген, таза идеяға құрылған шығарма.
Оқы рманның назарын аудару үшін қолданған әдіс .
Адам санасында айнаға қарауға деген
қорқыныштың пайда болуын жазғым келді. Кейбір
оқырмандар әңгіменің атауына иек артып, оқиғаны
өз өміріңнен алдың ба дегендей сұрақ қойып
жатады. Бұл мен қолданған әдіс, экспери мент
жемісін берді деген сөз. Ол және басқа
әңгімелеріме деген қызығушылықты оятты» [4]
деген. Оқырманның назарын аударту үшін, адам
санасында орын алған қорқыныштың пайда болуын
суреттеуде жаңашыл әдіске барған, және ол
мақсаты орындалған, жаңа мазмұнды ж аңаша
түрмен бейнелеуде экспериментке барып,
қаламгерлік ізденіс жасаған жас жазушы Алмаз
Темірбайдың туындылары жаңа ғасырдағы қазақ
әдебиетіне өз олжасын салған шығармалар
қатарында екені даусыз.

Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Жакулаев Ә. Қазіргі қазақ прозасындағы
готикалық өрнектер. // Әд ебиет порталы.
15.10.2018.
2. Әсетқызы М. «Тың дүние тудыруды
қалайтын жазушымын» сұхбат. /Орталық
Қазақстан газеті, 2017 жыл.
3. Мырзахмет А. Ханшайым. – Алматы:
Жалын, 2013. – 192 бет.
4. Сырша Н. «Алмаз Мырзахмет: қазақ
проз асына қала прозасын енгізгім келеді» / Әдебиет
порталы. 24.04.2017.