Американский Научный Журнал БІР ҚҰРАМДЫ СӨЙЛЕМДЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

ИСКУССТВОВЕДЧЕСКИЕ И ГУМАНИТАРНЫЕ
НАУКИ

БІР ҚҰРАМДЫ СӨЙЛЕМДЕ РДІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Абильмажинова Балдырған Жоламановна
Филология ғылымдарының кандидаты, доцент
«Тұран -Астана» университеті
Нұр -Сұлтан қаласы
Айкенова Рыскельды Айкеновна
Педагогика ғылымдар ының докторы, профессор
«Тұран -Астана» университеті
Нұр -Сұлтан қаласы
Еденбаева Гульдана Зейнуллаевна
Филология ғылымдарының магистрі
«Тұран -Астана» университеті
Нұр -Сұлтан қаласы

Аннотация . Мақалада бір құрамды сөйлемдердің құрылымдық ерекшелі ктеріне қарай тотастырылу
әрекеті анықталды. Бір құра мды сөйлемдердің бас мүшелерін ің қатысуына қарай оның басты
ерекшеліктері бойынша мәлімет берілді. Бас мүшелердің логикалық ыңғайда берілуіне қарай жақты,
жақсыз, белгілі жақты, белгісіз жақты, жалпылама жақты, ауыспалы жақты деп бөліну
заңдылықтары көрсетілді.
Кілт сөздер: бір құрамды және екі құрамды сөйлемдер, жақсыз, белгілі жақты, белгісіз жақты,
жалпылама жақты, ұғым.

«Қазақ тілі грамматикасында» бір құрамды
сөйлемдерге берілген анықтамада синтакси стік бас
мүшелерінің қатысуына қарай бастауышсыз және
баяндауышсыз болып келетін құрылымдар . Бас
мүшелердің логикалық ыңғайда берілуіне қарай:
жақты және атаулы деп бөліну арқ ылы құрылуы.
Бас мүшелердің құрылымдық -семантикалық
ыңғайына қарай предикатты -суб ъектілік, жақты,
жақсыз, белгілі жақты, белгісіз жақты, жалпылама
жақты, атаулы с өйлемдердің жиынтығы деп
көрсетілген болатын[1; 214].
Ж.Садуақасовтың «Қазіргі қазақ тіліндег і
етістіктің жақ категориясы» (1994) атты еңбегінде
актуальды мүшеленуге қатысты құнды деректер
бар [2; 124]. Бұл категориялардың белгілі жақты
және белгісіз жақт ы, жақсыз сөйлемдердің
қолданысынан көрініс табуын тюркологиядағы
А.Н.Кононов, А.Н.Баскаков, И .Х.Ахматовтың,
қазақ тіл білімінде С.Аманжолов, Н.Сауранбаев,
М.Балақаевтың, орыс тіл білімінде А.А.Шахматов,
В.В.Виноградов, Е.М.Галкина -Федоруктың және
т.б. ғал ымдардың жанама түрде айтылған
тұжырымдарынан кездестіруге болады. Бір
құрамды сөйлем түрлері М.А.Сагитовтың
«Структурно -семантические типы безличных
предложений в современном татарском
литературном языке» (1964), М.С.Бектұровтың
«Русские безличные предложения и их
эквиваленты в казахском языке» (1966) деп
аталатын диссертациялық еңбектерінде арнай ы
қарастырылған . З.М.Базарбаеваның
«Интонационная система казахского языка» (1997 )
диссертациялық еңбектерін жатқызуға болады.
Бұл ғалымдар тіл біліміндегі жұп болып
қарастырылатын категориялардың бірі бір құрамды
және екі құрамды категориясына тоқталған. Соған
орай қазақ тіл білімінде бір құрамды
категориясының құрылуы, жақтық жалғау ын
қабылдайты н басты мүшелерінің төңірегінде көп
айтылған пікірлер мен тұжырымдарға сүйене
отырып, жақты, жақсыз, белгілі және белгісіз
жақты, жалпылама, ауыспалы жақты сөйлем дердің
құрылуын қарастырамыз .
Бір құрамды сөйлемдердің басты белгілерінің
бірі ол предикативтік қатынасқа негізделеді. Бір
құрамды с өйлемдер өзінің құрылымдық және
мазмұндық қасиеттері басқаша жолдармен
беріледі. Екі негізгі бас мүше бастауыш пен
баяндауыш тың қызметін бір басты мүшеге
тоғысатыны байқалады. Субьект және предикаттың
қызм еті бір басты мүшеге ауысып, бір ұғымды
атқарады. Субъекті мен предикат грамматик алық
бір немесе бірнеше жақты тұлғалармен беріледі.
Осы бір көңілсіз сапарында айтқандарын
ор ындатты… (М.Мағауин)
Оқу құралдарың жеткілікті ме? (Б.Исаев)
Намыспен ойнаудың қа ншалық қауіпті екені н
түсінді (І.Есенберлин)
Тез аяқтала қоймайды екен. Енді тұра бере ме
осылай! (Ғ.Мүсірепов)
Мысалға алынған осы сөйлемдерің барлығына
ортақ белгі атау септігіндегі бастауыштың
болмауы. Немесе басқаша айтқанда грамматикалық
жақтың болмау ы. Субъектінің атау тұлғалы жеке
сөзбен қолданылмауы. Мәселен, о рындатты, екенін
түсінді, тұра бере ме? жеткілікті ме?
предикаттардың субьектіліері мүлде белгісіз болып
келеді. Предикаттардың қиысу әрекеттері де
байқалмайды. Осы мысалдардың негізінде бір
құрамд ы сөйлемдер деп грамматикалық жағынан

American Scientific Journal № (2 9) / 2019 5

бір ғана предикативтік бас мүше құрылымда келіп,
субъектілік бас мүшемен толықтыруды қажет
етпейтін бір құрамды сөйлем түрінің қ ызметін
атқарады.
Нақтырақ айтқанда, сөйлем үнемі екі бас мүше
қатынысынан құрала бер мей, предикативтік
мағынаны логикалық ыңғайда тұтастай білдіре
алат ын бір ғана бас мүшелік құрылым арқылы да
қолданысқа түседі.
В.М.Никитевич өзінің «Грамматические
катего рии в современном русском языке» (1963)
еңбегінде жақ категориясының грамматикалық
ма змұнын сипаттаған. Басқа категориялар сияқты
жақ категориясы (II жақ I жаққа, I -II жақ III жаққа)
бағытта болатынын анықтаған. Жақ
формаларының жалпылама жақты, белгілі жа қты,
белгісіз жақты мағыналарын білдіретінін, олардың
тілдегі көрінісіне тоқталған. С онымен қатар
жақсыздық ұғымына ерекше тоқталып, бұл ұғымды
«субъектісіз» қимылды неме се субъектісі
шектелген қимылды білдіретін етістікпен
байланыстырған. Бұндай қимылды « жақсыз»
(безличные) етістік деп атап, ол логикалық
тұрғыдан ғана өмір сүреді деген. А л
грамматикалық тұрғыдан бұл қимылдың субъектісі
мүлдем жоқ және болуы да мүмкін емес дейді.
Сонымен «жақсыз» етістіктер жақ категориясымен
тікелей қатысты деген пікірге к еледі. Етістіктің жақ
мағыналарының арасындағы айырмашылықтарды
талдап көрсетіп, бұла р екі полюсте, біреулері –
жақсыздық ұғымынан алшақ тұрса, екіншілері
тікелей көршіле с дейді. Шынында да белгісіз
жақты мағына формаларындағы қимыл субъектісі
нақты айтылм айды, логикалық тұрғыдан жақсыз
формаларды білдіретін етістіктерге жақын келеді,
субъ ектіге қатысты бол ғанымен, бірақ бұл субъект
көрсетілмейді немесе нақты ойлауға келмейді деген
[3; 214 -215] .
Ғалым жақсыз сөйлем құрылысында атау
септігіндегі бастауыштың болмауы оның бірден бір
белгісі деп, жақсыз сөйлем терминіне бастауышсыз
сөйлем сәйке с келеді деген. Бұл еңбекте ғалым
В.А.Белошапкова мен Т.В.Шмелеваның
пікірлеріне сүйене отыра, жа қсыздықтың
семантикалық негізі сөйлемнің мағыналық
құрылысында субъектінің болмауымен
анықталады дейді. Осыған орай, іс -қимылдың,
қалыптың әрекеттенуші жақпен байланыспау
қасиетін жақсыз сөйлем деп атаймыз деген.
Сондықтан семантикалық субъетіні шектеу яғн и
субъектісіз қолданыс жақсыздық ұғымын
тудырады деген болжамғ а келген [4; 323].
Қазақ тілінде жақсыз сөйлем жеке
қарастырылмаса да, жанама жақты сөйлем
шеңбер інде айтылып, субъектісі мүлде көрінбейтін
сөйлемдер «жақсыз» деп те аталып жү р.
Оңай түсінуге бола қоймайды екен. Аңырайып
тұра бере ме осылай! Бір сөздің ба сын ауырта беріп
не керек? (Ғ.Мүсірепов).
Көп сөйлеп нег керек. Тоқ етер сөздің түйінін
айтпас бо лар ма.
Бұл сөйлемдердің құрылу ерекшеліктері
субьектілік бағыт мүлде байқалмайды. Жақтылық
мағына көрсетілмеген. Айтушы тұлға тек
басқаладың іс -әрекетін тек бағалау, сынау немесе
өзінің тарапынан көзқарасын білдіру
мақсатындажанама түрде іске асырылады.
Сонымен бұдан шығатын қорытынды ж ақсыз
категорияда бастауышы жоқ категориялардың
жіктелу қабілеті болмайды. Олардың
баяндауыштары бастауышпен қиысу үшін белгіл і
жақ жалғауларында не жалғаусыз жақтық мағынада
айтылады.
Жақсыз сөйлемдердің құрылу тәсілдері
әртүрлі болып келеді. Бұлар -у, -мақ жұрнақтары
тұйық рай тұлғалы қимыл есімі мен керек, қажет,
мүмкін модаль сөздерінен құралған баяндауышы
бар сөйлемдер көбі несе жақсыз сөйлем қатарын
құрады.
Мақсатыңа жету үшін көп еңбектену қажет.
Баланы жастайынан дұ рыс тәрбиелеу керек.
Емтиханды сәтті тапсыруы мүмкін. (Газет, журнал
материалдарынан).
Бір құрамды сөйлемдер аясындағы жақсыз
сөйлемдер -у тұлғалы қимыл есім + керек, қажет,
мүмкін модаль сөздер арқылы жиі қолданысқа
түседі.
Атау я барыс септік жалғаулы тұ йық етістікке
керек, қажет тірк есуі арқылы жасалуы да көптеп
кездеседі.
Бізге көбірек оқу керек. Әркімге де тезірек өту
керек . (Ғ. Мұстафин)
Бұл жұмысты тез қо лға алу қажет.(Ғ.
Мұстафин)
Күрделі баяндауышты сөйлемнің негізгі сөзі
келер шақтық есімше ( -р, -ар// -ер) формасында,
сұраулы - ма// -ме шылауы формасында, көмекші -е
(-ді// -дің) жұрнақты етістік формасында жақсыз
сөйлем жасалады:
Мына қымызды ішер ме еді? Даланың таза саф
ауасын жұтар ма едің!(М.Мағауин).
Сөйлемдердің баяндауыштарына Кім ішер ме
еді? Кім жұтар ма едің? деген жауапқа мен, сен, о л,
сіз есімдіктерін аса қажет етпейді. Мен, сен, ол, сіз
есімдіктерін кез келген сөйлем құрылымына қойған
болс ақ олардың мағынасы өзгермейді. Бұл
есімдіктер көпке тән мағыналық бастауыш
функциясын атқарады.
Бір құрамды сөйлем түрлеріне белгісіз жақты
сөйлемдер жатады. Белгісіз жақты сөйлемдер
құрылымдарының жасалу тәртібі сөйлемнің
граматикалық бастауышы басымдықпен
айтылмайды. Атқарылған іс -әрекет белгісіз
субъектілерге қатысты айтылады.
Отырыста күн тәртібінд егі мәселелерді
хабарл ады.(Д.Исабеков)
Сөйлем құрылымының жасалу ерекшелігі
баяндауышы ІІІ жақ формасында, бірақ бастауышы
белгісіз болып келеді.
Осындай бастауышы белгісіз жақты
сөйлемдер мынадай құрылымдарда келеді. ІІІ -жақ,
ауыспалы шақ тұлғалы етістікт ерден болған
баяндауыштар осы шақтық мағынада айтылу
арқылы кейде бастауышы белгісіз сөйлем
жасалады.

6 American Scientific Journal № ( 29 ) / 20 19
Бұрын он төртте қыз айттыратын. (Ә.
Сәрсенбае в).
Қаншалықты сұрансам да жібергісі
келмейді.(Б.Соқпақбаев).
Талқанмен үй -ішін асырайды. (Ғ.Мүсірепов).
Келг ен а уылымзды «Тереңсай» деп атайды.
(Д.Исабеков).
Сөйлем бойындағы бас мүшелер айттыратын,
жібергісі келмейді, деп атайды асырайды ауыспалы
шақ фор масында қимыл иесінің белгісіз екені
байқалады.
Өткен , келер шақтық, ІІІ -жақтық тұлғадағы
етістіктер немесе е сімшелер баяндауыш болғанда,
сөйлемнің бастауышы белгісіз бол уы мүмкін.
Балалары, немерелері ертең жолай соғып
кетпекші. (Ғ. Мұстафин)
Ол кезде кеп тірліген тезекті жағатын.
(Ғ.Мүсірепов)
Белгісіз жақты сөйлемдердің мақал -
мәтелдерде де молынан көрініс беруі байқалады.
Өзіңнен бұрын жығылғанға күлме. (Мақал).
Ашатын есігіңді қатты серіппе. (Мақал).
Қорыта келе, белгісіз жақты сөйлемдердің
құрылымдық е рекшелігі грамматикалық
бастауышытың нақты басымдығы көрсетілмей тек
атқарылған іс -әрекет белгісіз субъектіле рге
қатысты айтылады. Баяндауышы ІІІ жақ
формасында болып, бірақ бастауышы белгісіз
болып келеді.
Бір құрамды сөйлемдердің бір түрі жалпылама
жақты сөйлемдер болып саналады . Жалпылама
жақты сөйлемнің өзіне тән негізгі ерекшелігін
ғалым Ж. Садуақасов: «Ол б ас мүше белгілі бір
жақтың формада тұрғанымен, оның мағынасы
нақты жақтық емес, жа лпылық мәнді білдіреді,
яғни осындай құрылымдағы сөйлем семантика сы
іс-әрекет, қимылдың үш жаққа бірдей болатын
жалпы мағынасын білдіруі болып табылады», - деп
көрсетеді [1; 123].
А.М. Пешковский жалпылама жақтың
сөйлемдердің ІІ -ші жақтық формада келетінін айта
отырып, сөйлемді айтушы тарапынан осылай
берудің күнделікті тұрмыста болсын мейлі, көркем
әдебиетте шығармаларында болсын оның қолданыс
ерекшелігі рөлінің мәні зор екен ін көрсетеді. Ғалы
жалпылама жақты сөйлемдер бойынша қандай да
бір өзінің соншалықты жақын сырын, көңіл қошын
жұртқа ашық түрде нақты жақ тарапынан айтуға
болмайтын жағдайда сөйлеуші оны жалпылаға тән
етіп көрсетуге тырысады, сол жалпының ішінде
өзін бірде й қабылдайтын тыңдаушының
болатындығын айтады. [5; 375 -376].
Осыған орай, В.Белошапкова да жалпылама
жақты сөйлемге ол мынадай анықтама береді.
Жа лпылама жақты сөйлем деп, бас мүшесі ашық
райдың осы және келер шақтарында ІІ - ші жақтың
жекеше жіктік жалғау мен түрленген немесе бұйрық
райында келген, сөйтіп жалпылық жақты білдіретін
сөйлемді айтады. [4; 327].
Ғалымдардың келесі тобы жалпылама жақты
сөй лемдердің сирек кездесетінін айтқан болатын.
Жалпылама жақты сөйлемдер тек ІІ -ші жақтың
формада ғана емес, аз болсада олар І-ші және ІІ -ші
жақтық формаларда да келетінін дәлелдейді.
Мұндай пікірді орыс ғалымдары Д.Э. Розенталь
мен М.А.Теленкованың «Лингвис тикалық
терминдер сөздігінде» деп аталатын еңбегінде
айтылады [6;156].
Орыс, түркология тілі білімінде жалпыл ама
жақты сөйлемге берілген анықтамала рды
салыстыра қарап отырсақ, олардың екі
көзқарастарға, екі пікірлерге бөлініп бір арнаға
тоғыспайтыны байқал ады.
Мәселен жалпылама жақты сөйлем іс -
әрекеттің жалпы барлық жаққа тән екендігін
айтады. Сөйлемнің жалпылық жақтық ұғымды
білдіретінін көрсетеді. Кейбір ғалымдар
жалпылама жақты сөйлемнің үш жақтың нақты
бірінде болу қажеттігін айтады.
Қазіргі лингвистикада сөздер, сөз тіркестері
және сөйлем болсын нақты да айқын мағына беру
қасиетіне ие болу қажет. Бірақ күндел ікті өмірдің
ситуациясына сәйкес сөйлем құрылымындағы
көрініс та батын оқиғалар, құбылыстар, табиғат
ерекшеліктері көптеген жағдайда жалп ылық
мағынаға да ие болатыны белгілі.
Объектив дүниеде зат, құбылыс , іс-қимыл
нақтыланбай жалпы түрде бірінші рет айтыл са, не
заттың, құбылыстың басқа бірыңғай заттардан
ажырататын ерекше қасиеттері жөнінде айтылмаса,
қоршаған ортадағы заттар, объектілер адамға таныс
емес болса, адам ойында белгісіздік ұғым
орнығады. Адам түйсігіндегі ұғым қаншалықты
жалпыланып, дерексізде нген сайын , соншалықты
ұғым белгісіздене бастайды. Мысалы, ағаш – ақ
қайың, батырлық – Бауыржан Момышұлының
батырлығы, тау - Оқжетпес та уы, қала – Шымкент,
жазушы – С. Мұқанов, бала – су таситын бала, үй –
менің үйім. Берілген осы мысалдардың әрқайсысы
бел гілі және белгісіз ұғымды білдіріп тұр. Алғашқы
сыңарлары белгісіз, жалпы ұғымды білдіріп
белгісіз мағынада (қандай ағаш екені белгісіз, кім
жасаған батырлық екені беймәлім, үй - қандай үй,
кімнің үйі екені де, көп таудың, көп қаланың, көп
жазушының ішінде қандай тау, қала, жазушы екені
белгісіз) жұмсалып, зат атауы нақтыланбаған.
Белгісіз мағынада қолданылған сөздердің бәрі де
лексикалық мағыналы түбір және туынды сөздер.
Келесі сыңарлары алғашқыларына қарағанда
нақты, белгілі ұғымды білдіреді.
Сүт, қант, алтын, ша ш, бу, тұман, ұн, айла,
қасірет, қайғы, жаңбыр, жел сөздерінің бойында
нақтылықпен бірге жалпылық та мағынасы бар.
Сө йлемдердің құрылу мақсаттарына қарай осы
сияқты бір жақтылық жалғаулар нақты
мағынасынан басқа бөтен жақтық мағыналарды да
білдір етін дәрежеге жетеді. Нақтырақ айтсақ,
сөйлемнің бас мүшес і қандай жақтың көрсеткішпен
белгіленгеніне қарамастан, тыңдаушы тұлғ а сөйлем
мазмұнынындағы хабарды немесе көрсетілетін іс -
әрекетті, қимыл -қозғалысты өзі үшін де, басқа бір
сөйлеуші үшін де немесе бөгде жақ үшін де бәріне
бірдей бірдей қатысты екенін ұғынатындай болады.
Ойларыңды сыртқа шығарып айтқансыңдар.
Досыңа үнемі к өмектесіп , демеп жүріңдер.
Жанындаға жақындарына қамқор болып жүрсін.

American Scientific Journal № (2 9) / 2019 7

Ақылға симайтын өтірікті керемет айтыпты.
Сөйлердің алдында ойларыңды әбден жинақтап
алыңдар. Сатып алғандарыңның біразы жарамсыз
болып қалды.
Білімсіз емес, ақылсыз емес еді.
Денсаулығы ңды жасыңнан сақта. Алдыңа мақсат
қойып еңбек етсең арманыңа жетесің. (Газет -
журнал материалдарынан).
Мысалға келтірілген бұл сөй лем дердің
баяндауыштық тұлғалары ІІ -ші және ІІІ -ші жақтық
формаларында тұрғанымен, сөйлемде айтылған ой
мен ақпараттар тек бір жақты ғана айтылмайды,
жалпылама түрде бірнеше жақта айтылады.
Берілген ақпараттар мен мәліметтер үш жаққа да (
І-ші, ІІ -ші, ІІІ -ші) қатысты .
Бір құрамды сөйлемдер қатарына белгілі
жақты сөйлемдер жатады. Кейбір ғалымдар қимыл
иесін баян дауыштың жақ формасы арқылы
көрсетеді. Мұндай құрылымдарды белгілі жақты
сөйлемнің стильдік варианты ретінде қабылдайды.
Кейбіреулері белгілі жақтын ы бір құрамдының
қатарынан алып тастауды ұсынады.
Өзбек тіліндегі бір құрамды сөйлемді
зерттеген И. Расулов белгілі жақты сөйлемдердің І -
ші, ІІ -ші және ІІІ -ші жақ тұлғалары арқылы
құрылатынын көрсетсе, Ж. Садуақасов қазақ
тілінде бұл сөйлемдердің тек І -ші және ІІ -ші жақ
тұлғалары арқылы жасалатынын көрсетед і .
Соңынан субъектісі белгілі, бірақ контексте
түсіріл іп айтылған сөйлемдерді белгілі жақты
сөйлемдерді бір құрамдылар қатарынан шығарып
тастауға болмайды деген пікірге біз де келісеміз.
Сөйлем құрылымы ндағы ой желісін жауыр болған
бірыңғай құрылымдармен көрсету дұрыс емес деп
ойлаймыз.
Қоштасуға оның шамасы да келмей қалды,
қалың жұрттың арасына кіріп кетіп көзден ғайып
болды. (Ғ.Мұстафин).
Берілген мысалдағы сөйлем иесі ол (оның).
Сөйлем құрылымының на қты субъектісі, қимыл
иесі басқа біреу емес, нақты ол (оның) .
Қимылға өзге жақтардың (І -ші және ІІ-ші)
орта қтығы да мүлде сезілмейді. Олай болса, мұндай
сөйлемнің түрлері белгілі жақты сөйлемдер
құрамынан орын алуы қажет деп санаймыз.
Белгілі жақты сөйлем дер жалпылама жақты
сөйлемдермен салыстырғанда субъектінің сөйлем
құрылымындағы іс -әрекеттің, қимылдың
сапалығымен, нақтылығымен ерекшеленеді.
Белгілі жақты сөйлемдің ішкі болмысын
мысалдар негізінде қарастырайық.
Ау, шырайлым, әңгімеңді айтсаңшы. Тойдан
келдің ғой. (Ғ. Мұстафин)
Ал, шырақ, құрғақ әңгіме болмасын,
болмасын, іске кірісейік (Ғ. Мұста фин)
- Шынар -ай, сұлусың -ай.(Д. Исабеков)
- Шіркін, Абай -ай ақынсың -ау ( М.Әуезов)
Ал, балам, жүрелік. Кешігіп қалармыз.
Енді жалпылама жақты сөйлемдердің ішкі
болмысына назар аударайық.
Ауру емес, жынды емес, сау ғой, қайтіп
түзетеміз.(Д.Исабеков)
Ғылыми шығармасын көпшіліктің назарына
ұсынды. (Ғ. Мұстафин).
Біресе өлең айтып, біресе әзіл айтып жұрттың
бәрін мәз қылды.(Д. Исабеков).
Белгілі жақты және жалпылама ж ақты сөйлем
құрылымдарының осы салыстыру нәтижесінде
байқағанымыз, белгілі жақтылар сөйлем
құр ылымындағы баяндауыш формалары нақтылы
бір жақта болатыны байқалады. Дегенмен, белгілі
жақты сөйлемдердің субъектісі нақты болса да,
(шырайлым, шырақ) жалпылама м ағынасымен
ұштасып жатқаны байқалады. Өйткені белгілі
жақты сөйлемдер құрылымындағы айтылған о й-
пікірлер, мәліметтер, ақпараттардың үш жаққа
қатысты ортақ сипат алғаны көрініс береді. Ал,
жалпылама жақты сөйлемдер құрамындағы басты
мүшелер қайтіп түзетеміз , назарына ұсынды, мәз
қылды сөйлемдегі айтылған ой, пікір, мәліметтер
барлық жақтарға да тән болып келетіні анықталады.
Жақты сөйлемдердің келесі бір түрі ауыспалы
жақты сөйлемдер жайында тоқталамыз. Ауыспалы
жақты сөйлемдер қазақ грамматикасында жол -
жөне кей айтылып кеткені болмаса, бір жүйеге
түскен толық зерттеу жұмысының жоқтың қасы деп
те айту ға болады.
Түркі тіл білімінде ауыспалы жақты сөйлемдер
туралы М.Казембек «Третье лицо личного и
притяжательного местоимения в разговоре из
учтивости часто замен яет второе лицо» - деп
тұжырымдаған болатын. [7; 350 -351].
Ауыспалы жақты сөйлемдер құбылысын ың
табиғи болмысы жөнінде келесі ғалым
А.Коклянова мұндай фактінің өзбек тілінде де бар
екенін айтқан болатын. Подлежащее опускается
при сказуемом, выраженном пов елительной
формой глагола. Сама форма указывает и
подчеркивает просьбу, повеление, а не лицо, к
которому относятся просьба и повеление». [8; 22].
Қазақ тіл білімінде бір құрамды сөйлемдер
қатарында өзіндік сипатымен, белгісімен
ерекшеленіп тұратын ауыспалы жақты сөйлемді
ерекше атап өтуге болады. Білім беру
нысандарында ауыспалы жақты сөйлем түрлер і
синтаксистік құрылымдардың өзіндік белгісімен
айқындалмай үнемі тасада қалып қоятыны
байқалады. Көпшілігі ауыспалы жақты
сөйлемдердің құрылысын, табиғи болмысын
қолданыс жиілігін, талдау жұмыстарын жүргізе
қоймайды. Сондықтан мектеп бітірушілердің
көпшіл ігі осы жақты сөйлемнің бір түрі ауыспалы
жақты сөйлемдердің табиғи болмысын толық
игеріп, меңгермей шығады.
Ауыспалы жақты сөйлемдер - өзіне тән
семантика -грамм атикалық ерекшелігі бар жақты
сөйлемнің бір түрі. Ау ыспалы жақты сөйлемдер
қатары жақты сөйлем дер категориясына
жатқызылса да белгісіз жақты сөйлеммен де,
жалпылама жақты сөйлеммен де кейбір
ұқсастықтары болғанымен де бәрібір өз алдына
белгісіз жақты сөйле мнен де, жалпылама ж ақты
сөйлемнен де ерекшеленетіні байқалады. Мұндай
ерекшелік баяндауыштың грамматикалық тұлғасы
мен сөйлемдегі ой -пікірге субъектінің катысынан

8 American Scientific Journal № ( 29 ) / 20 19
көрінеді. Нақтырақ айтсақ, баяндауыш формасы
белгілі бір жақта тұрғанымен, сөйлемдегі ой -
пік ірдің бағыттық белгісі үш жаққа бірдей емес тек
бір жаққа ғана қатысты болады.
Ай, қарағымай о сы аңғалдығымызды қашан
қояр екенбіз?(Д.Исабеков)
Сөйлем баяндауышы І жақ көпше түрде
тұрғанымен, сөйлемдегі ой тек ІІ жаққа ғана, яғни,
қашан қоясың деген мағына да айтылып, екінші
жаққа арналып тұрғанын байқалады. Кейде
осындай құрылымдар сөйлеушінің өзі нің І-ші жақ
пен ІІІ -ші жақтың қатысы бар тәрізді көрінеді.
Бір құрамды сөйлемдерді зерттеп жүрген
ғалым Ж. Садуақасов ауыспалы жақты сөйлемдер
бойынша талдаған мы салдарын қарастырсақ.
Ал, керемет болсаң, бар өнеріңді салып көр.
Өліп бара жатсаң, қалай ұялып қаларсың
(С.Асылбеков).
Уа, өңшең жамандар, неге келдіңдер, басыңа
күн туған соң келдіңдер? Күні бойы сөз айтпай,
неге отырсысыңдар?! (М. Әуезов).
Ғалымның келтірілген м ысалдарындағы
заңдылықтарды жалпылама жақты сөйлемге
жатады деу қиын тәрізді. Себебі сөйлемдердің
баяндауышы ІІ -ші жақ тұлғасында айтылғанымен
сөйлемдегі ой -пікірлер тек ІІ -ші жаққа немесе І -ші,
ІІ-ші және ІІІ -ші жаққа ортақ сипат бағытталған
деуге болмайды деп ойлаймыз.
Алдыңғы көрсетілген Ал, керемет болсаң, бар
өнеріңді салып көр. Өліп бара жатсаң, қалай ұялып
қаларсың деген сөйлемдерде баяндалған іс -әрекет
тек қана айтушыға, яғни, тек І-ші жақта тұрса ал
соңғы сөйлемдегі ой -пікір І-ші және ІІ -ші жақтарға
арналған.
Келесі мысалдардан да осындай
ұйқаспаушылықтарды байқауғ а болады.
Күні бойы үндемей отырмақшысыңдар ма?
Ыңғайсызданып тұрсаң қалай сөйлерсің.
(Б.Соқпақбаев)
Ауыспалы жақты сөйлемнің жалпылама жақты
сөйлемнен ара -жігін айыру, ажырату мақсатында
ауыспалы жақ ты сөйлемнің жасалу жолдарын
бөліп -жарып көрсетуді мақса т тұттық.
Баяндауыш тұлғасы І -ші көпше түрде
келгенімен, сөйлемдегі ой -пікір І -ші жақ жекеше
формасында қолданылады:
Ғылыми жұмысымызда тіл мәселесінің
әдістемесіне тоқталмақпы з.(Газет материалдары).
Әдетте , кез -келген баяндаманы немесе жобаны
оқып бастар алдында сөзімізді І -ші жақта көпше
түрде бастау әдісі этикетке айналған. Соған орай,
ғылыми стиль болсын, іскери тіл болсын мұндай
құрылымдар тек І -ші жақтағы субъектінің
бағыт ынан ғана іске асырылады
Ауыспалы жақты сөйлем баяндауышының І -
ші жақ көпше түрд е тұрса, сөйлемдегі ой -пікір ІІ-ші
жақта жекеше және көпше түрда қолданылады.
Әй , балаларым -ай, тентектікті қашан қоямыз
осы?(Д.Исабеков).
Ауыспалы жақты сөйлем баяндауышының
қолданысы ІІ-ші жақ формасының анайы және
сыпайы формасында тұрғанымен, сөйлемде гі ой -
пікір І-ші жаққа бағытталады.
-Ертегімді айтсам, ұйып тыңдайтыныңды
байқадым. (Б.Соқпақбаев).
Көргенімді айтсам, жүріп отырып ең түпкі
бөлмеге кірдім. Қараңғылығы соншалы қ - еш
нәрсені түстеп көре алмайсың.(М.Мағауин).
Ауыспалы жақты сөйлем баяндауыш ының
формасы ІІІ -ші жақта тұрғанымен, сөйлемдегі ой -
пікірге І-ші және ІІ -ші жақтық субъектілер қатысты
болып келеді.
- Айнаш -ай, былтырғыдай шетелге барып
қыдырар ма еді, шіркі н! (М.Мағауин).
Ауыспалы жақты сөйлемнің жалпылама жақты
сөйлемнен негізгі айырмашылығы сөйлем
құрылымындағы хабарланған ойға, пікірге үш
жақтың да бәрі бірдей қатысты болмайды.
Хабарланған ой, пікірге І-ші мен ІІ -ші қатысты
болады.
Бір құрамды сөйлемдерд ің жақты, жақсыз,
белг ілі жақты, белгісіз жақты, жалпылама жақты,
ауыспалы жақты деп жіктелетінін байқадық. Осы
көрсетілген бір құрамды сөйлемдердің құрылу,
жасалу тәсілдеріне тоқталып, құрылу заңдылығын
грамматикалық тұрғыдан дәлелдеп айқындалуына
көңіл б өлінді .

Пайдаланған әдебиеттер:
1.Қазақ тілі грамматикасы. А.:195 4. – 456.
2. Сәдуақасов Ж. Қазақ тіліндегі бір құрамды
сөйлемдер. А.: 1996. -298.
3.Никитевич В.М. «Грамматические категории
в современном русском языке» – Москва, 1963 .-
236 с.
4. Белошапкова В.А., Шмелева Т .В.
Современный русский язык. М.:1992 - 420.
5. Пешко вский А.М. Русский синтаксис в
научном освещений. М.:1956. -450 .
6. Розенталь Д.Э., Теленкова М.А. Словарь -
справочник у лингвистических терминов М.:1983 -
235.
7. Казем -Бек. Общая грамматика турецко -
татарского языка. Казан ь, 1846. -512.
8. Коклянова А.А. Норм ы согласования в
узбекском языке. В кн. Исследования по
сравнительной грамматике тюркских языков. ІІІ
Синтаксис,М.:1961. -321.